Eskigediz 39 derece, 03 dakika kuzey enlemi ile 29 derece, 25 dakika doğu boylamları arasında yer alır. İlçenin denizden yüksekliği 736 metre, yüzölçümü 1468 km karedir. Kütahya ilinin 91 km güneydoğusunda yer alan ilçe, İç Anadolu ile “İç Batı Anadolu Eşiği” diye adlandırılan geçit alanı üzerindedir.

Eskigediz ortalama 1100-1200 metre yükseltide dalgalı bir plato üzerinde kurulmuştur. Akarsuların açtığı derin vadiler arasından yükselen dağlar, 2300 metrelere kadar ulaşır. Dağlar arasında sıkışıp kalmış ovalar ise ancak dar şeritler halinde akarsu vadileri boyunca uzanır. İlçe toraklarının büyük bölümünü oluşturan çöküntü ovaları ve platoların jeolojik yapısını II. Zaman ve Ne ojen (yeni oluşmuş) oluşumları oluşturur.

Eskigediz doğudan Murat Dağı,  batıdan Şaphane Dağı, kuzeyden de Mihrioğlu Dağı ile sarılmıştır. Güney yönünde Gediz Nehri akar ve bu bölgenin dalgalı coğrafi yapısını, çok yüksek olmayan arazi şekilleri oluşturur. Eskigediz'in kurulduğu alan, bu dağlar arasında dalgalı bir çanak görünümündedir. Bu çanağa, kuzeyden Derbent Boğazı yolu ile girilir.

Kütahya’nın en yüksek, Ege Bölgesinin dördüncü yüksek noktası olan Murat Dağı (Kartaltepe Zirvesi 2312m) ilçenin doğusunda, kuzey-güney doğrultusunda uzanır. Kuzeybatı, güneydoğu doğrultusunda fay ile kesilen dağın kütle yapısı permokarbon kayaçları ve granitten oluşur. Dağ turizmine açık olan Murat Dağı çam ormanları ve meşeliklerle kaplıdır. Şaphane Dağı (Ulugedik Zirvesi 2120m) Eskigediz'in batısında yer alır. Dağın güney ve batı yamaçları faylarla sınırlı olup yapısında şistler (yapraklar halinde parçalanabilen kaya) ve kayaçlar yer alır. Şaphane Dağı'da çam ve meşeliklerle kaplıdır.

Kuzeydoğuda Balca, kuzeybatıda Çinge, güneyde Erdoğmuş ve Abide ovaları Eskigediz’in dağlar arasında sıkışıp kalmış ovalarıdır. Geniş alanlar kaplamasa da ilçenin sebze ve meyve ihtiyacı bu ovalardan karşılanır.

Eskigediz, Ege Bölgesinin en önemli akarsu kaynaklarının çıktığı bir su bölümü noktasıdır. Ege Bölgesinin ikinci önemli akarsuyu olan Eskigediz Nehri ile hayat bulan ova adını bu nehirden alır. Murat Dağı üç ayrı yöne, bir göl ve iki ayrı denize su verir. Dağın kuzeydoğusundaki yamaçlardan inen kaynak kollarının birleşmesinden oluşan Porsuk Nehri Kütahya Ovasını geçip Eskişehir Alpu ve Beylikahır ovalarını sular. Polatlı yakınlarında Sakarya’ya kavuşarak denize ulaşır. Dağın kuzeydeki bölgeden çıkan başka bir kaynak, Kocasa adıyla önce Tavşanlıya yönelir, oradan da Kaya Köy’den kaynağını alan Emet Çayı ile Mustafakemalpaşa’nın güneyinde birleşir. Kemalpaşa Çayı adıyla Ulubat Gölüne dökülür. Murat Dağının güney ve güneydoğusundaki kaynak kolları da Banaz Çayı’nı oluşturur. Banaz Çayı, çoğu yerde kanyon biçimli bir vadide akarak Ulubeyin güneyinde B. Menderese karışarak Adıgüzel Baraj Gölü’ne dökülür.

Eskigediz Nehri kaynağını Murat Dağının Karapınar, Çaylak, Kesiksöğüt, Çokran gibi kaynaklarından alır. Ilıca ve Eskigediz Çayı’nı  içine aldıktan sonra ilçe topraklarını terkeden nehir, güneybatıya doğru ilerlerken kuzeyden Kunduzlu, Selendi, Deliniş ve Demre çaylarını, güneyden ise Kula volkanik yöresinden gelen küçük dereleri sularına katar. Nehir, Salihli’nin kuzeydoğusundan Eskigediz Ovası’na girer ve güneyden Kemalpaşa Ovasına gelen Nif  Çayını alarak Foça Tepelerinin güneydoğusundan İzmir Körfezine dökülür.

Antik çağlarda adı HERMOS olan Eskigediz Nehri, Anadolu’dan Ege Denizine dökülen B. Menderesten sonraki ikinci akarsudur. Taşkın dönemlerine sık sık yatak değiştiren Eskigediz Nehri, 4000 hektarlık bir delta oluşturur. Zamanla İzmir Körfezindeki bazı adalar kara ile birleşince delta ovası içinde kaldı. Geçen yüzyılda Çamaltı Tuzlası yakınlarında denize dökülen Eskigediz Nehri, taşıdığı alüvyonlarla körfezi doldurmaya başlayınca, yatağı 1886 değiştirildi. Ortalama akımı 59m3/si’dir. En çok ocakta, en az suyu ağustosta taşır uzunluğu 401 km olan Gediz Nehrinin su toplama havzası 17500 km2’ yi bulur. Gediz Nehri üzerinde; sulama, taşkından korunma ve elektrik enerjisi sağlama amacıyla 1960 yılında Demirköprü Hidroelktirik Santralı yapıldı Manisa İlinin Salihli İlçesinde kurulan barajın gövdesi toprak dolgu tipindedir. Su toplama hacmi 1320milyon m3, göl alanı 47.66 km2, sulama alanı ise 62500 hektardır.

Eskigediz’deki akarsular sel karakterli olup özellikle ilkbaharda taşarak büyük zararlara neden olur.

Kaynak: Çağlar Boyunca Gediz  (Eskigediz Belediyesi Kültür Yayınları)

393